четверг, 18 октября 2012 г.

Ծառահատումներ Կապան քաղաքում. հերթական կանաչ գոտում ավտոտնակներ են կառուցվում


 
Կապան քաղաքի կենտրոնական Դավիթ-Բեկ թաղամասի բնակիչներն այսօր առավոտից ականատեսն են բարբարոսական արարքի: Ընդամենը մի քանի րոպեում թաղամաս եկած հսկա տրակտորն արմատախիլ է արել երկու շենքերի միջեւ ընկած կանաչապատ գոտու ծառերի մի մասը` մեկ հսկա թթենի, սոճու տնկիներ, վարդի թփեր, խաղողի որթեր… Եվ անմիջապես տարածված բոթը բնակիչներին գուժել է, որ հերթական ավտոտնակներն են կառուցվում:
Խնդրի մասին բնակիչները փորձեցին ահազանգել քաղաքապետարան, սակայն այստեղից տեղեկացրեցին, որ քաղաքաշինության բաժնի պետը արձակուրդում է, իսկ փոխարինողը տեղում չէ: Հիշեցնենք, որ Կապանի քաղաքապետ Արթուր Աթայանը չի վերընտրվել սեպտեմբերի 9-ին կայացած ՏԻՄ ընտրություններին, սակայն, ըստ օրենքի, շարունակում է պաշտոնավարել մինչեւ նոյեմբերի 12-ը:
Ավելորդ է խոսել հանքարդյունաբերական քաղաքի համար կանաչ գոտիների նշանակության մասին: Մինչդեռ դրանք վերջին տարիներին Կապանում ոչ միայն չեն ավելանում, այլեւ բարբարոսաբար ոչնչացվում են` դառնալով առեւտրի տաղավարներ կամ ավտոտնակներ:

четверг, 28 июня 2012 г.

Գյուղը բարգավաճում է առանց գյուղատնտեսության

 
Լեհվազը Մեղրիում միակ գյուղն է, որի բնակչությունը տարեցտարի ավելանում է: Այստեղ համեմատած մյուս գյուղերի, մարդիկ ավելի բարեկեցիկ են ապրում: Միայն վերջին մեկ տարում 545 բնակիչ ունեցող Լեհվազում ինը ընտանիք նոր ավտոմեքենա է գնել:

Գյուղապետ Սասուն Զաքարյանի խոսքով, սոցիալապես անապահով ընտանիքներ էլ կան, սակայն մեծ մասը լավ են ապրում: Լեհվազցիների բարեկեցությունն ամենեւին էլ պայմանավորված չէ զարգացած գյուղատնտեսությամբ: Բավական է նշել, որ Լեհվազում

սեփականաշնորհված հողերի միայն 20 տոկոսն է մշակվում:

Գյուղացիների մեծ մասն աշխատում է գյուղից դուրս` Լիճքվազ-Թեյի ոսկու կորզման արտադրամասում, Ագարակի կոմբինատում, զորամասում, Մեղրիի մաքսակետում: “Հող մշակելը, անասուն պահելն այսօր շատ ծանր գործ է, առավել դժվար է ստացված կաթնամթերիք ու բերքի իրացումը: Դրա համար էլ գյուղատնտեսությամբ չենք զբաղվում”, - ասում են գյուղացիները:

Նրանք, մոռացած Լեհվազի բերրի վարելահողերի ու ալպյան արոտավայրերի մասին, աշխատում են քաղաքացու պես ու հասցնում մշակել միայն տնամերձ այգիներն ու բանջարանոցները, պահել մեկ կամ երկու գլուխ անասուն: Ու այսպես Լեհվազն աստիճանաբար գյուղից վերածվում է քաղաքի:

“Վերջին տարիներին մեր գյուղում էնքան գործ է արվել, ինչը չի արվել Խորհրդային Միության 70 տարիների ընթացքում”, - ասում է գյուղապետը եւ հավելում, որ կառուցվել է նոր դպրոցական շենք, ամբուլատորիա, անցկացվել են խմելու եւ ոռոգման ջրի ներքին ցանցերը:

Գյուղում երկու տարի առաջ բացվել է նաեւ ինտերնետային կենտրոն` ժամանակակից համակարգչային տեխնիկայով հագեցած: Այստեղ հաճախորդների կարիք երբեք չի զգացվում: Իսկ օրերս էլ Լեհվազում շահագործման է հանձնվել առաջին սրճարանը, որի այցելուները հիմնականում գյուղի երիտասարդներն ու հյուրերն են:

“Նորոգում ենք գյուղի մանկապարտեզը, ուր հաճախում է 25 երեխա: Նոր ուսումնական տարվանից սաների թիվը կավելանա: Ունենք ներհամայնքային ճանապարհների նորոգման խնդիր”, - ասում է գյուղապետը:

Նրա կարծիքով, երբ Լեհվազում առաջիկայում լիարժեք գործի գյուղի վարչական տարածքում գտնվող Լիճքվազ-Թեյի ոսկու կորզման արտադրամասը, աշխատանքի կընդունվեն ավելի մեծ թվով լեհվազցիներ, գյուղատնտեսությունը կդառնա սիրողական զբաղմունք, եւ գյուղը կբարգավաճի առանց գյուղատնտեսության:

Գոհար Իսախանյան, Կապան

понедельник, 25 июня 2012 г.

Ջրատարի ասբեստե խողովակները քաղցկեղի պատճառ են

 
Ամռան ամիսներին Լիճքի բնակիչների համար օրը սկսվում է առավոտյան ժամը 5-ից: Համագյուղացիների հետ ճիշտ այդ ժամին է արթնանում եւ անմիջապես գոմ շտապում 49-ամյա Անահիտ Հայրպետյանը, ով մասնագիտությամբ մանկավարժ է եւ որպես դասվար աշխատում է գյուղի դպրոցում:

“Ծնունդով Աշտարակից եմ, հայրս երկրաբան է եղել, ապրել ու սովորել եմ Երեւանում, սակայն 1987-ին ամուսնուս հետ որոշեցինք գալ նրա հայրենի գյուղ` Լիճք եւ աշխատել այստեղի մանկատանը: Եկանք եւ այդպես էլ մնացինք”: Հինգ տարի առաջ մահացել է տիկին Անահիտի ամուսինը` ողջ տնտեսությունը մնացել է երիտասարդ կնոջ ուսերին:

“Տղաներիցս ավագը ամուսնացած է, ընտանիքով ապրում է Մեղրիում, իսկ ես փոքր որդուս հետ գյուղում եմ ապրում: Արդեն սովորել եմ գյուղի կյանքին, բոլոր գործերն էլ անում եմ, չնայած մեծացել եմ քաղաքում”, - ասում է տիկին Անահիտն ու հուզմունքով պատմում գյուղի դժվար կյանքի մասին: “Դեռ լույսը չբացված գոմ եմ գնում, կով ունենք, խոզ: Գոմում գործերս ավարտելուց հետո դպրոց եմ շտապում, 40 հազար աշխատավարձ եմ ստանում: Դպրոցից տուն եմ գալիս, վազում այգի, հետո գետից փայտ եմ բերում, ճաշ եմ եփում, շոր լվանում, էսպես էլի”, - ասում է նա:

Գրեթե նույն առօրյան ունեն բոլոր լիճքցիները: Մի կին շտապում է բողոքել, որ ընտիր պանիր է պատրաստում, բայց առնող չկա, մյուսը չիրացված մրգի մասին է խոսում, գյուղի գազիֆիկացումից, ներհամայնքային ճանապարհների անմխիթար վիճակից, դպրոցի տնօրենն էլ առիթը բաց չի թողնում աելու, որ ուսուցչական աթոռների կարիք ունեն… Սակայն Մեղրիի տարածաշրջանի Լիճքում հարցերի հարցը, որ նախատեսել են լուծել այս տարի` ջրի խնդիրն է:

“Մեր գյուղում ջրի մասին խոսում են անգամ մանկահասակ երեխաները”, - ասում է գյուղապետ Հովհաննես Միրզոյանը: Վերջին տարիներին Լիճքում քաղցքեղով հիվանդանալու 26 դեպք են ունեցել: Հիմնականում երիտասարդների մոտ հայտնաբերվել է գլխուղեղի ուռուցք: Պատճառները ճշտելու համար գյուղ հրավիրված բժիշկների խումբը չի բացառել, որ դրա պատճառը կարող է լինել արդեն 50 տարի գործող խմելու ջրատարի ազբեստե խողովակները:

Ի դեպ` այդ ջրից օգտվում են նաեւ Լիճքում տեղակայված զորամասի զինծառայողները: “Գյուղում խնդիրներ շատ ունենք, բայց ջրի խնդիրը շատ կարեւոր է: Եթե այն լուծվի, մյուս հարցերը մենք մեր ուժերով էլ մի բան կանենք”, - ասում է գյուղապետը: Լիճքի 2,5 կմ նոր ջրատարի համար 10 մլն դրամ է տրամադրել Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատը: Իսկ մարզպետարանը խոստացել է աջակցել աշխատանքների իրականացման համար անհրաժեշտ մնացած գումարի ձեռք բերմանը:

Գոհար Իսախանյան, Կապան

суббота, 23 июня 2012 г.

«Ես բուլղարացի եմ, բայց իմ սիրտը հայկական է»

 
«Նա ընդամենը 12 տարեկան արցախցի աղջնակ էր, որի կյանքը փրկելու համար ես արյուն տվեցի: Երրոդ վիրահատությունից առաջ աղջիկն ուզեց ինձ տեսնել: Հազիվ բացելով աչքերը նայեց ինձ ու ասաց, որ եթե իր մեջ իմ արյունն է, ուրեմն երբ մեծանա, ինքն էլ ինձ պես լրագրող կդառնա: Ավաղ, նա չապրեց, նա դարձավ Արցախյան պատերազմի անմեղ զոհերից մեկը… »:

Պատերազմից մնացած այս եւ նման հուզիչ հիշողություններ պատմեց բուլղարացի հայտնի լրագրող, ռեժիսոր, կինովավերագրողների միջազգային ասոցիացիայի անդամ Ցվետանա Պասկալեւան կապանցիների հետ հանդիպման ժամանակ: 1992-ից սկսած՝ նա բազմիցս եղել է Կապանում, նկարահանել պատերազմի ծանր հետեւանքները: Իսկ հիմա եկել է որդու` 9-ամյա Դավիթի հետ` մասնակցելու իր հեղինակած «Արցախի վերքերը» փաստավավերագրական ֆիլմաշարի շնորհանդեսին:

Ցվետանա Պասկալեւան իր կատարած գործը հայ ժողովրդի համար համարում է մի փոքրիկ պատասխան այն մեծ գործի, որ արել են Գ.Նժդեհն ու Անդրանիկը բուլղար ժողովրդի համար: «Հայերի հետ կենսաբանական եւ գենետիկական կապ չունեմ, ես բուլղարացի եմ, բայց իմ սիրտը հայկական է», - ասաց նա: Մինչ շնորհանդեսը Պասկալեւան այցելեց Գ.Նժդեհի եւ Բաղաբուրջի հուշահամալիրներ, ծաղիկներ դրեց զոհված ազատամարտիկների շիրիմներին:

Այնուհետեւ քաղաքի մշակույթի կենտրոնում ֆիլմաշարի շնորհանդեսից առաջ խոսեց իր հերոսների` Արցախի ժողովրդի, իրենց հայրենիքն անձնուրաց պաշտպանող հերոս տղաների մասին, որոնցից մեկի` Դավիթ Սրապյանի, անունով էլ կոչել է իր որդուն: Սյունիքի մարզպետ Սուրիկ խաչատրյանի որոշմամբ Ցվետանա Պասկալեւային հանձնվեց «Ակսել Բակունց» ոսկե հուշամեդալ` «Արցախի ազատագրության համար մղված հերոսամարտի կինովավերագրությունը կերտելու եւ այդ գոյամարտի մասին համաշխարհային հանրությանը ողջ ճշմարտությունը մատուցելու ասպարեզում ներդրած ավանդի համար»:

Կապանցիների անունից Ցվետանա Պասկալեւային շնորհակալություն հայտնեց Կապանի քաղաքապետ Արթուր Աթայանը, ստեղծագործական հաջողություններ մաղթեց եւ ցանկություն հայտնեց, նրա հաջորդ ֆիլմաշարը նվիրված լինի արդեն իսկ միջազգային ճանաչում ձեռք բերած Արցախին:

Գոհար Իսախանյան, Կապան

вторник, 19 июня 2012 г.

Դժգոհողները շատ են, դիմողները` քիչ

 
Ընթացիկ տարվա ապրիլից Կապանում գործում է ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմի Սյունիքի տարածքային գրասենյակը, սակայն բնակիչներից ստացված դիմում-բողոքների թիվն առայժմ չի գերազանցում 7-ը:

Տարածքային գրասենյակի քաղաքացիական հարցերով իրավաբան Օկսանա Դավթյանի խոսքով` դժգոհողները շատ են, դիմողները` քիչ: Մինչդեռ հավաստիացնում են, որ դիմելու դեպքում կստանան լիարժեք աջակցություն: Կապանցի 53-ամյա տիկին Աստղիկն իրենց շենքում հայտնի է որպես “բողոքական” անունով: Հարեւանները նրա մասին ասում են, որ նա բողոքում է նույնիսկ այն ժամանակ, երբ սկսած գործը հաջող ավարտ է ունենում: Սակայն վերջերս, երբ մի հարցով կնոջն առաջարկեցին դիմել մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակ, վիրավորվեց` “Ես գործ տվող չեմ, ինձ այլեւս նման բան չասեք”, - ասաց նա: “Մարդիկ շատ պասիվ են: Եթե նույնիսկ ոտնահարում են իրենց իրավունքները, չեն դիմում մեզ:

Պատահել է` զանգել են, բողոքել ոստիկանության աշխատակիցներից, բայց երբ հրավիրել ենք գրասենյակ` գործին ընթացք տալու համար, չեն ներկայացել, խուսափել են: Ցավալի է, բայց դեռեւս վախի մթնոլորտ կա”, - ասում է գրասենյակի քրեական հարցերով իրավաբան Արթուր Ղազարյանը:

Գրասենյակի իրավաբանների կողմից անցած ժամանակահատվածում տրվել է 4 խորհրդատվություն, արագ արձագանքել են 5 ահազանգի, որոնցից 2-ն առնչվել է մայիսի 6-ին կայացած Աժ ընտրությունների ընթացքում արձանագրված ընտրախախտումներին, իսկ 3-ը` Գորիս քրեակատարողական հիմնարկում հացադուլ հայտարարած 23-ամյա Սուրեն Կիրակոսյանի գործողություններին, որը հրաժարվում էր անհրաժեշտ բժշկական օգնությունից:

“Այս գործով արել ենք ամեն ինչ, որի արդյունքում երկրորդ արձագանքման ժամանակ կալանավորն արդեն համաձայնվել է ստանալ անհրաժեշտ բուժօգնություն: Ի դեպ` այս գործով էլ ստացել ենք առաջին շնորհակալությունը”, - ասում է գրասենյակի համակարգող Արմեն Գեւորգյանը:

Տարածքային գրասենյակ առայժմ դիմում են միայն կապանցիները, մեկ դիմում-բողոք էլ ստացվել է Սիսիանից: Դիմումները հիմնականում պարունակում են սոցիալական բնույթի խնդիրներ:

Դիմումներից մեկն էլ վերաբերում է Կապանի քաղաքապետարանի կողմից աղբահանության ոչ լիարժեք կազմակերպմանը: Գրասենյակի մասին իրազեկման նպատակով աշխատակիցները հանդիպումներ են ունեցել հատուկ կարիքներ ունեցող, ազատամարտիկների, վետերենաների հկ-ների հետ, առաջիկայում նման հանդիպումներ կկազմակերպվեն դպրոցներում` ուսուցչական եւ աշակերտական կոլեկտիվների համար:

Արթուր Ղազարյանի խոսքով` տարածքային գրասենյակի անհրաժեշտությունը կա, պարզապես պետք է ինտենսիվ աշխատել: Նրա կարծիքով`իրենք պետք է գնան մարդկանց մոտ, լսեն նրանց խնդիրները, թե չէ մարդիկ առայժմ, քանի դեռ կա վախի մթնոլորտ, չեն գալու իրենց մոտ: ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմի Սյունիքի տարածքային գրասենյակը, որ հիմնվել է Եվրամիության կողմից ֆինանսավորվող “Աջակցություն երկու ընտրական փուլերին Հայաստանում” ծրագրի շրջանակներում, կգործի 19 ամիս:

Գոհար Իսախանյան, Կապան

Ոչ հայկական պատմամշակութային հուշարձանները Սյունիքի տարածքում

 
prev  next
Ոչ հայկական պատմամշակութային հուշարձանները Սյունիքի մարզում սակավաթիվ են: Դրանք գտնվում են Կապանի, Մեղրիի, Սիսիանի մերձակայքում եւ հիմնականում մուսուլմանական գերեզմանոցներ են, դամբարան, մզկիթ, որոնց մեծ մասն ընդգրկված է Սյունիքի մարզի պատմության եւ մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցուցակում: Ընդհանուր առմամբ, մարզում հաշվառված է ոչ հայկական յոթ հուշարձան, որից վեցը մահմեդական է: Միակ ոչ հայկական, քրիստոնեական պատմամշակութային հուշարձանը մարզում Բաշքենդի հունադավան եկեղեցին է: ՀՀ մշակույթի նախարարության “Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների եւ պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն” ՊՈԱԿ-ի պատմական միջավայրի պահպանության Սյունիքի մարզային ծառայությունը պահպանություն է իրականացնում պետական սեփականություն հանդիսացող բոլոր հուշարձանների նկատմամբ: “Մարզի տարածքը բաժանված է 26 պահպանության գոտիների, որոնցում գտնվող հուշարձանները պահպանվում են հուշարձանի 26 պահապանների կողմից: Ըստ նախապես կազմված ու հաստատված ամսվա շրջայցի գրաֆիկի, իրականացվում են տվյալ հուշարձանի մաքրման, պահպանման աշխատանքներ: Մեզ համար նշանակություն չունի հուշարձանը հայկական է, թե ոչ: Ոչ մի տարբերություն չենք դնում, պահպանություն իրականացնում ենք հավասարաչափ` պետության հնարավորությունների սահմաններում”, - ասում է մարզային ծառայության պետ Աստղիկ Հակոբյանը: Մարզային ծառայությունը կիսամյակը մեկ հաշվետվություն է ներկայացնում “Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների եւ պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն” ՊՈԱԿ-ին: Հաշվետվության մեջ ներկայացվում է նաեւ տեղեկատվություն` մարզի առավել վտանգված հուշարձանների վերաբերյալ: “Սյունիքում մեծ թիվ են կազմում հայկական վթարային վիճակում գտնվող եկեղեցիները: Սակայն դրանց հետ միասին ներկայացնում ենք նաեւ ոչ հայկական վթարային հուշարձանների ցանկը, դրանց վթարայնության դինամիկան: Այլ խնդիր է, որ պետությունն այսօր մեծ հնարավորություններ չունի վերականգնման աշխատանքների համար”, - ասում է Աստղիկ Հակոբյանը:

Մեղրիի Լեհվազ գյուղում մինչեւ 20-րդ դարի 80-ական թվականները հայերն ու ադրբեջանցիներն ապրել են կողք-կեղքի: Գյուղի մոտ 75 տոկոսը ադրբեջանցիներ են եղել, իսկ այսօր գյուղում բնակվում են Ադրբեջանի տարբեր վայրերից բռնագաղթած հայեր: Լեհվազում այսօր էլ կանգուն է Հայրենական պատերազմում զոհված լեհվազցիների հիշատակը հավերժացնող հուշարձանը, որի վրա ադրբեջաներեն փորագրված 49 անուններից միայն 8-ն է հայկական: Սակայն Ադրբեջանից բռնագաղթած եւ Լեհվազում ապաստանած հայերը հարգանքով են վերաբերում հուշարձանին: “Ոչ միայն մայիսի 9-ին, այլեւ շատ ու շատ տոնական միջոցառումներ գյուղացիներն անցկացնում են այստեղ: Օրերս էլ Մեղրիի քաղաքապետարանը հուշարձանի տարածքում նոր նստարաններ է տեղադրել”, - ասում է Լեհվազի բնակիչ, 60-ամյա Արտյուշա Ալեքսանյանը:

Լեհվազ գյուղից քիչ հեռու, Մեղրի գետի ձախ ափին պահպանված է 18-20-րդ դարերի ադրբեջանական գերեզմանոց, որի կենտրոնում գտնվում է 18-19-րդ դարերի ութանիստ հիմքով դամբարան: 2006-ից այն համարվում է պետության կողմից պահպանվող տարածք: Լեհվազցիներից շատերը հիշում են, որ ադրբեջանցիներն այստեղ կազմակերպում էին կրոնական ծեսեր: Գերեզմանը դամբարանով դեռեւս յոթ տարի առաջ ընդգրկվել է Լիճքվազ-Թեյի ոսկու կորզման արտադրամասի տեղամասում, երբ այն շահագործում էին ավստրալացիները: Այդ ժամանակվանից էլ պատմամշակութային այդ տարածքը պահպանության նպատակով ցանկապատվել է: Այստեղ մինչ օրս կանգուն է կիսավեր, մուսուլմանական դամբարանը, որի շուրջը կարելի է հանդիպել տապանաքարերի:

 

Մեղրիի Շվանիձոր գյուղից 15 կմ հեռավարության վրա, անտառի գողտրիկ մի անկյունում ծվարել է Բաբա-Հաջիի սրբատեղին: Շվանիձորցի Գրիգոր Պողոսյանը հիշում է, որ Խորհրդային Միության տարիներին ադրբեջանցիների հետ միասին հայերը եւս այցելում էին այստեղ ու մատաղ անում: Բաբա-Հաջիի սրբատեղիի կառուցման մասին տարբեր պատմություններ կան: Ասում են, թե իբրեւ ժամանակին հարեւան հայկական ու թուրքական գյուղերի բնակիչները կռվի մեջ են եղել իրար հետ: Պայքարը գլխավորել են հայ Բաբան ու թուրք Հաջին: Տարիներով շարունակվող կռվին վերջ տալու համար Բաբան ու Հաջին հաշտվել են, միասին կառուցել այդ սրբատեղին, որից հետո երկու տարբեր ազգաբնակչություն ունեցող գյուղերն ապրել են հաշտ ու համերաշխ: Մեկ այլ վարկածով թուրքերից պաշտպանվելու համար հայկական գյուղի բնակիչները բարձրացել են դիմացի սարը: Շրջափակված հայերի պաշտպանությունը կոտրելու նպատակով թշնամին կտրել է ջուրը, որի խողովակների տեղն իմացել են մի պառավի խորհրդով` այնտեղ, որտեղից ենթադրում էին, որ ջրատարները կարող են անցնել, ձի են տարել, որն էլ լսելով ջրի ձայնը, սկսել է ոտքով քանդել հողը: Մնալով առանց ջրի, հայերը հանձնվել են: Ի նշան հաղթանակի թուրքերը կառուցել են Բաբա-Հաջիի սրբատեղին: Մինչ օրս ջրատար խողովակների հետքերը պահպանվում են: Շվանիձորցիները չգիտեն, թե սրբատեղին իրականում պարսկական, թուրքական, թե ադրբեջանական է, քանի որ հայերը մահմեդական բոլոր հարեւաններին հիմնականում թուրքեր են անվանել:

Կապանի Աճանան (նախկին Խալաջ) գյուղում կա մի շինություն, որի ճակատակալ քարի վրա պարսկերեն արձանագրությունը վկայում է, որ այն կառուցվել է պարսկական ժամանակագրության 1316թ-ին, որը համապատասխանում է հայկական ժամանակագրության 695թ-ին (7-րդ դար): Արձանագրությունը ժամանակի ընթացքում մամռակալել է եւ դժվարացել ընթերցումը: Սակայն գյուղապետ Վաչե Ավետիսյանը, որի դուստրը` Հասմիկը արեւելագետ է, ասում է, որ արձանագրության մեջ կան նաեւ հատվածներ Ղուրանից, ինչը վկայում է, որ այն ժամանակին սրբատեղի է եղել: Սակայն Աճանանի նախկին ադրբեջանցի բնակիչները շինությունը որպես սրբատեղի չեն օգտագործել: Այն միշտ էլ ծառայել է որպես պահեստ գյուղի համար: Փախստական հայերով վերաբնակեցված Աճանանի բնակիչները եւս անհրաժեշտության դեպքում այն օգտագործում են որպես պահեստ, սակայն շինության նկատմամբ սրտացավ մոտեցում կա: “Երեկ նկատեցի, պատից քար է պոկվել, անպայման պետք է կազակերպել եւ տեղը դնել”, - ասում է գյուղապետը: Գյուղացիները մի քանի անգամ նորոգել են նաեւ շինության տանիքը, որը ժամանակի ընթացքում քայքայվել է:

Կապանի ծայրամասային Շղարշիկ թաղամասում է գտնվում Հայրենական մեծ պատերազմի ռումինացի 36 ռազմագերիների գերեզմանատունը: Առայժմ այն ընդգրկված չէ պահպանվող տարածքների ցանկում, սակայն Ա.Հակոբյանի հավաստմամբ հուշարձանի վերաբերյալ տվյալներն արդեն ուղարկվել են մշակույթի նախարարություն եւ շուտով այն կընդգրկվի ցանկում: Իսկ մինչ այդ, տասը տարի առաջ թաղամասի լիազոր Շահեն Բաբայանցի նախաձեռնությամբ համաձայնություն է ձեռք բերվել ՀՀ-ում Գերմանիայի Դաշնային Հանրապետության դեսպանատան հետ, ըստ որի վերջինս աջակցում է հուշարձանի պահպանության գործում: “Մենք դիմել ենք, նրանք եկել են ուսումնասիրել ու հանձն առել հուշարձանի պահպանման, բարեկարգման գործում օգնել մեզ”, - ասում է թաղամասի լիազորը: Անհրաժեշտության դեպքում թաղամասի դպրոցականները, անհատները եւս ժամանակ առ ժամանակ մաքրման աշխատանքներ են իրականացնում հուշարձանի տարածքում:

Աղիտու գյուղի արեւմտյան եզրին, Աղիտու-Սիսիան ճանապարհից աջ, սարալանջին գտնվում է ադրբեջանական 19-20-րդ դարերի մզկիթ եւ գերեզմանոց: Այն ընդգրկված է պետության կողմից պահպանվող տարածքների ցանկում: Պահպանված գերեզմանաքարերը եւ մզկիթի ճակատակալ արձանագրությունը արաբատառ են, քանի որ մինչեւ խորհրդային կարգերի հաստատվելը ադրբեջանցիները գրել են արաբատառ: Աղիտուի բնակիչները մզկիթի մասին ոչինչ չգիտեն: Միայն պատմում են, որ տարիներ առաջ իրենց գյուղապետարանի նախկին քարտուղարը զբաղվել է այդ գերեզմանների, մզկիթի պատմությամբ, սակայն վաղաժամ մահվան պատճառով գործը կիսատ է մնացել եւ մինչ այսօր մուսուլմանական այդ սրբատեղիի մասին իրենց ոչինչ հայտնի չէ: Գյուղապետ Հրաչիկ Հայրապետյանի հավաստմամբ, գյուղի նախկին ադրբեջանցի բնակիչները այն օգտագործել են որպես սրբատեղի: “Գյուղացիները հարմարվել են այդ գերեզմանների գոյությանը, որ դարձել է մեր գյուղի անբաժանելի մասը: Ինչո՞ւ պիտի մարդը գնա քարի հետ կռիվ տա, դա համարում եմ անգրագիտություն, սխալ: Խնդիր ունես պիտի պայքարես մարդու դեմ եւ ոչ թե քարի”, - ասում է գյուղապետը: Արաբատառ մի խոյի քանդակ էլ, որ հայտնաբերվել է գյուղի տարածքում, տեղադրված է գյուղապետարանի դիմաց: “Խոյի գեղեցիկ քանդակ է, հետո ինչ, որ վրան արաբատառ գրություններ կան”, - ասում է դպրոցի տնօրեն Սուրեն Բլբուլյանը:

Սիսիանի մեկ այլ համայնքում` Որոտանում (նախկին Ուռուտ) գյուղում, եւս կա մուսուլմանական գերեզմանոց` արաբատառ բազմաթիվ գերեզմանաքարերով: Դրանք գտնվում են Մելիք-Թանգու կամրջից քիչ հեռու: 19-20-րդ դարերի այդ մուսուլմանական գերեզմանատունը եւս պահպանվում է պետության կողմից:

Ադրբեջանական գերեզմաններ կան նաեւ Կապանի տարածքում` Քիրս, Քարուտ, Գեղի բնակավայրերում: Նռնաձոր գյուղից 12 կմ հյուսիս-արեւելք նախկին հայկական Ըռնաձոր գյուղատեղիում եւս պահպանված են մահմեդական տապանաքարեր:

“Մարզի բնակչության կողմից մահմեդական հուշարձանների նկատմամբ վատ վերաբերմունք չկա: Դրանց քանդելու, վնասելու, փչացնելու դեպքեր չենք արձանագրել: Մեր կողմից միշտ հսկվում են այդ հուշարձանները, որպեսզի շրջակայքում գյուղատնտեսական կամ շինարարական աշխատանքներ չիրականացվեն”, - ասում է Պատմական միջավայրի պահպանության Սյունիքի մարզային ծառայության պետի տեղակալ Արամ Դավթյանը:

Սյունիքի տարածքում գտնվող ոչ հայկական սրբատեղիներն ու գերեզմանները, եթե անգամ ընդգրկված չեն պետության կողմից պահպանվող հուշարձանների ցանկում, անվնաս են ու պահպանվում են: Դրանք լինելով մահմեդական, հարակից համայնքների բնակիչների համար սրբատեղիներ չեն ծառայում, բայց միաժամանակ վանդալիզմի չեն ենթարկվում: Հարգելով ուրիշների սրբատեղիները, մենք` հայերս, ուզում ենք զորավիգ լինել աշխարհի շատ երկրներում գոյություն ունեցող հայկական հուշարձանների պահպանմանը:

Բաշքենդի հունադավան եկեղեցի

Կապան քաղաքի ծայրամասային Կավարտ թաղամասից 4 կմ հեռավարության վրա գտնվող երբեմնի ծաղկուն Բաշքենդ բնակավայրի միակ անխոս վկան այսօր կիսականգուն, բարձրագմբեթ, հունադավան եկեղեցին է: Այն Սյունիքի տարածքում գտնվող ոչ հայկական սակայն քրիստոնեական պատմամշակութային եզակի հուշարձանն է, որն ընդգրկված է պետության կողմից պահպանվող հուշարձանների ցանկում: Այն առանձնանում է իր յուրօրինակ ճարտարապետական տեսքով ու գեղարվեստական լուծումներով: Բաշքենդի եկեղեցին, որին տեղացի հայերն անվանում էին Բերզենների (հույների) եկեղեցի, իրավամբ կարելի է համարել արվեստի բացառիկ գործ: Այն կառուցվել է 1865թ.-ին` մուգ դարչնագույն տուֆից, որը ենթադվում է, դրսից է բերվել: “Մեզ մոտ գոյություն ունեցող շինություններում նման քար, որ օգտագործվել է Բաշքենդի եկեղեցու շինարարության մեջ, չկա: Այդ քարի գույնը բավականին հետաքրքիր ու գեղեցիկ գունային խաղ է ստեղծում: Ենթադրվում է, որ այն բերվել է Ղարաբաղից` Շուշիից: Ուխտերով եւ գրաստներով Կավարտից հանքաքարը տանում էին Կիրովոբադ` Եվլախ կայարան եւ, հավանաբար, Շուշիից էլ բերում էին քարը: Հայերը ուխտեր չէին պահում, Պարսկաստանից պարսիկներն էին իրենց ուխտերով գալիս ու աշխատում: Իսկ հույները զուտ հանքարդյունաբերությամբ էին զբաղվում”, - պատմում է ՀՀ մշակույթի նախարարության պատմության եւ մշակույթի հուշարձանների պահպանության գործակալության Սյունիքի եւ Վայոց ձորի տարածքային բաժնի պետ Վիգեն Ծատրյանը: Ճարտարապետ Յուրիկ Գեւորգյանը նկարագրելով Բաշքենդի եկեղեցու ճարտարապետական կերպարը նշում է. “Այն արտաքին ուղղանկյան մեջ պարփակված, կիսաշրջանաձեւ, միախորան, երկու կիսաշրջանաձեւ ավանդատներով (նաեւ արտաքինից)` խորանի հետ կամարաձեւ բացվածքներով կապակցված` եռանեֆ, թաղածածկ, բազիլիկ գմբեթավոր եկեղեցի է` արեւմտյան մասում կրկնահարկ զանգակատնով: Ունեցել է կղմինդրե երկլանջ տանիք: Գմբեթը պղնձե թիթեղից է եւ ունի սլաքաձեւ տեսք: Զանգակատան տանիքը եւս նույն պղնձե նյութից է` վեղարաձեւ եւ ունի ութ նիստ: Պատերը տուֆից ու բազալտե քարերից են, արտաքին մասում շարվածքը սրբատաշ է: Ներքին հարդարումը իրականացվել է կրաշաղախե երսսվաղով: Լուսամուտների բացվածքները երիզված են դեղին երանգ ունեցող կրաքարերից: Քիվերը նույնպես դեղնավուն գույնի կրաքարերից են: Գմբեթը ութանիստ է, որը հենվում է գմբեթատակ թմբուկի վրա, որոնք իրենց հերթին հենվում են չորս կլոր սյուների վրա, որոնց տրամագիծը 50 սմ է: Եկեղեցու հատակը եւ բեմը բնական քարե սալերից են: Հիմնականում արտաքին պատերի շարվածքը իրականացվել է 30 սմ բարձրությամբ բնական տուֆե քարերից: Մուտքը արեւմտյան կողմից է”: Ծնունդով կավարտեցի Ռազմիկ Կոստանդյանը պատմում է, որ եկեղեցին ջուր է ունեցել, իսկ ջրատարը կառուցել են Կավարտի կավից պատրաստված խողովակներից, որոնց մի մասն այսօր էլ պահպանվել է:

Եկեղեցու բոլոր շար քարերը երկաթե ամրաններով միացված են իրար հետ: Մասնագետների կարծիքով շատ որակյալ աշխատանք է կատարվել, ինչի շնորհիվ բազմաթիվ փորձություններից հետո էլ եկեղեցին դեռ կանգուն է: Այդ տեխնոլոգիան հին հայկական է, որը հսկա կառույցների շինարարության ժամանակ է կիրառվել: Քանի որ եկեղեցու տարածքը վթարային էր, խորհրդային տարիներին Կապանի լեռնահարստացման կոմբինատի կողմից երկաթե ամրագոտիներով կատարվել է եկեղեցու ամրացման աշխատանքներ: “Այդ ժամանակ մեծածավալ շահագործվում էին շրջակա հանքերը, համարյա ամեն օր պայթեցումներ էին լինում, ինչի կարող էր հանգեցնել եկեղեցու փլուզմանը”, - ասում է Ռ.Կոստանդյանը:

Բաշքենդ

Բաշքենդը, որը թարգմանաբար նշանակում է մեծ գյուղ կամ գլխավոր ավան, գտնվում է Որսասար լեռան բարձունքին: Ըստ պահպանված տեղեկությունների, այն եղել է 19-րդ դարի 40-ական թվականներին Տրապիզոնից եկած եւ այնտեղ հանգրվանած հույն պղնձագործների` Կոնդուրով յոթ եղբայրների ոստանը: Հանքերում աշխատելու նպատակով Կոնդուրովները Արեւմտյան Հայաստանից այստեղ են հրավիրել 128 հույն բանվորների, որոնց մեծ մասը երիտասարդներ էին: Նրանք հետագայում ամուսնացել են Արեւմտյան Հայաստանից գաղթած ազգությամբ հույն աղջիկների հետ: Հույների համար էլ հանքերը շահագործող եղբայրներից ամենահայտնին` Խարլամպի Կոնդուրովը` Ուստա Ալավերդի մականվամբ, 1865 թվականին կառուցել է Բաշքենդի ուղղափառ եկեղեցին: Այս մասին վկայում է եկեղեցու ճակատակալ քարը, որը մի քանի տարի առաջ ընկել է եւ ներկայումս ի պահ է տրված Կապանի երկրագիտական թանգարանին:

Հույն պղնձագործները ծաղկուն ու բարգավաճ Բաշքենդում ապրեցին ընդամնեը 73 տարի: Նրանց զանգվածային արտագաղթի ենթարկեցին 1918-21թթ.` հեղափոխության եւ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակաշրջանում: Մի քանի տարի Բաշքենդը մնաց առանց հիմնական բնակչության, որից հետո Կավարտից Բաշքենդ տեղափոխվեցին 20 հայկական ընտանիքներ: 1924թ.-ից նոր բաշքենդցիներն աշխատանքի անցան վերականգնված հանքահորերում: 1957թ. մայիսի 5-ին տեղի ունեցած դժբախտ պատահարի պատճառով բաշքենդցիները ստիպված եղան հեռանալ գյուղից: Այդ օրը գյուղի տարածքում տեղի ունեցած սողանքի զոհ է դարձել գյուղի բնակչուհի տիկին Սաթենիկը` իր հողամասում աշխատելու ժամանակ: Դեպքի վայրում առաջացել էր 10-12 մ խորության փոս: Փրկարարներին միայն դեպքից չորս օր հետո տեխնիկայի օգնությամբ հաջողվել է գտնել տիկին Սաթենիկի դին: Ողբերգական դեպքից հետո բաշքենդցիները վերաբնակվեցին Կապան քաղաքում: 1960-ական թվականերին եկեղեցու շրջակայքում նոր, մեծ փլուզումներ տեղի ունեցան: Բացառությամբ կիսավեր եկեղեցուց, գյուղի բոլոր տները քանդվեցին: Գյուղը եւ շրջակայքը ընդհանուր հաշվով 75 հազ. քառ. մետր տարածք ցանկապատվեց եւ հայտարարվեց վտանգավոր գոտի: Չնայած այսօր Բաշքենդի եկեղեցին ընդգրկված է պետության կողմից պահպանվող պատմամշակութային հուշարձանների ցանկում, սակայն եկեղեցու նկատմամբ պահպանություն չի իրականացվում` տարածքի վթարայնության պատճառով:

Եկեղեցու ճակատագիրը վտանգված է

Բաշքենդի եկեղեցու տեղափոխությունն անհրաժեշտություն է դարձել: Շրջակա հանքերում տարիներ շարունակ իրականացված պայթեցումների արդյունքում եկեղեցին հայտնվել է վթարային գոտում եւ կանգնած է փլվելու վտանգի առջեւ:

Scoop-Կովկաս ծրագրի շրջանակներում ճարտարապետ Յուրիկ Գեւորգյանի կողմից կատարված փորձագիտական ուսումնասիրության արդյունքում հաստատվել է, որ ժամանակի ընթացքում եկեղեցու վթարայնությունը մեծանում է: Ըստ փորձագիտական եզրակացության, վերջին չորս տարիների ընթացքում եկեղեցու պատերին գոյություն ունեցող ճեղքերը լայնացել են 0,5-1,0 սմ-ով, ինչը հետեւանք է տանիքի բացակայության, նաեւ արտաքին բնակլիմայական ու բուսածածկույթի ակտիվ ազդեցությունների: “Խորանի շրջանաձեւ պատի արեւելյան հատվածի ամբողջ բարձրությամբ առկա են ներքնամասում 1-2 սմ չափեր ունեցող ճեղքեր, որոնք տարածվում են մինչեւ տանիքածածկի քիվի հատվածը եւ չափերով հասնում են 5-6 սմ-ի: Նույն ճեղքերը տարածվում են պատի ամբողջ հաստությամբ` դեպի խորանի ներսը: Լուսամուտի եզրաքարերից բացակայում են կամարաշարի քարեր:

Հարավային ճակատի արեւելյան հատվածում` լուսամուտի կամարաշարից վերեւ գույություն ունեն 2-3 սմ չափերի ճեղքեր, որոնք տարածվում են պատի հիմքից մինչեւ տանիքածածկ քիվը: Նույն հատվածում բացակայում են տանիքածածկը եւ երկթեք ճակտոնի քիվերը: Նմանատիպ չափերի ճեղքեր առկա են արեւմտյան ճակատի հարավային եւ հյուսիսային պատերում: Հյուսիսային պատի կենտրոնական լուսամուտի ուղղությամբ գոյություն ունեն անկանոն տարածվող իրարից մոտ 1 մ հեռավորության վրա կրկնվող ճեղքեր` 1-3 սմ չափերի”, - ասվում է փորձագիտական եզրակացության մեջ:

2007-ին Կապանի նախկին լեռնահարստացման կոմբինատը, ներկայիս “Դինո գոլդ մայնինք քամփնի” ՓԲԸ նախատեսել էր իրականացնել եկեղեցու տեղափոխման աշխատանքներ եւ դիմել էր համապատասխան մարմիններին: Սակայն երկրաբանական որոշ աշխատանքներից հետո ընկերությունը պետութանը ետ է վերադարձրել Կավարտի հանքավայրի շահագործման լիցենզիան եւ միաժամանակ հրաժարվել է զբաղվել եկեղեցու ճակատագրով: Չնայած արդեն ընկերության պատվերով կազմվել էին փաստաթղթեր` եկեղեցին տեղափոխելու համար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցների վերաբերյալ: Ըստ մասնագետների, եկեղեցին տեղափոխելու համար ամենաքիչը 300 մլն դրամ գումար է անհրաժեշտ: Եկեղեցու խնդրով հետաքրքվել է նաեւ ՀՀ վարչապետի վերահսկողական ծառայությունը: Պատմական միջավայրի պահպանության Սյունիքի մարզային ծառայությունը վերջին տարիներին մարզում առկա առավել վթարային հուշարձանների ցանկում ներառում է Բաշքենդի եկեղեցին: Սակայն այդ նպատակով նախատեսված պետական միջոցների սղության պատճառով խնդիրը լուծում չի ստանում: Անհրաժեշտ են հովանավորներ, ովքեր կարող են հնարավորության սահմաններում աջակցել եւ իրականցնել Բաշքենդի եկեղեցու տեղափոխությունը, որը մասնագետների կարծիքով հնարավոր է: Ըստ Յուրիկ Գեւորգյանի, եկեղեցու շրջակայքում կան հուշարձանապատկան մանրամասներ, բեկորներ, որոնք հնարավորություն են տալիս եզրակացնել եկեղեցու ամբողջական տեսքի վերականգնումը: “Եկեղեցին գտնվում է փլուզման վտանգավոր գոտում, որը մասնակիորեն արդեն շեղվել է իր առանցքից եւ ստեղծվել է ոչ նպաստավոր պայմաններ եկեղեցու հետագա գոյատեւման համար: Նպատակահարմար եմ գտնում եկեղեցին տեղում քանդել, համարակալել բոլոր առանցքային կապակցվող քարերը, տեղափոխել ու վերականգնել այլ տեղում”, - ասում է Յուրիկ Գեւորգյանը:

Բաշքեդնի եկեղեցին իր գեղեցկությամբ շատերին է գրավում, անգամ հեռվից այն շատ գեղեցիկ է: Չնայած հունադավան լինելուն, այն եւս սիրված է կապանցիների կողմից եւ նրա ճակատագրով անհանգստացած են բոլորը: Նախկինում հայերը եւս մոմ էին վառում եւ աղոթք անում եկեղեցում: Սակայն այսօր անգամ մարզում բնակվող սակավաթիվ հույները, չնայած մեծ ցանկության, վախենում են այցելել եկեղեցի: Ծնունդով մեղրեցի, ազգությամբ հույն Արտյուշա Ալեքսանյանի հայրը` Յուրինկա Ալեքսանդրի Կանդազիդին, ծնվել է 1897-ին Բաշքենդում: Խորհրդային տարիներին դարձել են Կանդազով,Կանդազյան, իսկ հետո ինքը որոշել է պապի անունով ազգանունը դարձնել Ալեքսանյան: Արտյուշա Ալեքսանյանը մի քանի անգամ եղել է Բաշքենդում, հիացել եկեղեցու գեղեցկությամբ, բայց ցավում է, որ վթարային տարածքում գտնվելու պատճառով այսօր այն կարող է տեսնել միայն շատ հեռվից:

Ենթադրություններ կան, որ 1890 թ. նոյեմբերի 22-ին Բաշքենդում է ծնվել Ֆրանսիայի մեծագույն քաղաքական ու ռազմական գործիչ, 1959-1969 թթ.-ին Ֆրանսիայի նախագահ Շառլ Դը Գոլը: Կավարտեցի 73-ամյա Ռազմիկ Կոստանդյանը երիտասարդ տարիներից հիշում է, որ ասում էին, թե իբրեւ Շառլ Դը Գոլը ցանկանում է գալ եւ տեսնել իր ծննդավայրը: Ասում են նաեւ, որ մտադրություն է ունեցել զբաղվել եկեղեցու ճակատագրով: Սակայն անհայտ պատճառներով նա այդպես էլ չի այցելել Բաշքենդ:

Կավարտ թաղամասի լիազոր Գագիկ Խաչատրյանն իր պապերից լսել է, որ եկեղեցու տեղը երբեք պատահական չի ընտրվում, որ տեղափոխելու դեպքում անգամ այն իր նախկին տեղից հեռու տանել չի կարելի: Այդ պատճառով էլ կավարտեցիներն արդեն եկեղեցու համար թաղամասում նոր տեղ են ընտրել: “Շատ հարմար տեղ է: Այդտեղից եկեղեցին տեսանելի կլինի հարեւան Նորաշենիկ, Առաջաձոր, Խոտանան գյուղերից: Հետո ինչ, որ եկեղեցին հայկական չէ, միեւնույն է, Աստծո տուն է, քրիստոնյա ենք, ուխտի կգնանք այնտեղ, ”, - ասում են կավարտեցիները: Նրանք որոշել են, որ եթե եկեղեցին տեղափոխեն այլ տեղ, իրենք փակելու են ճանապարհը: Ռազմիկ Կոստանդյանի խոսքով, Կավարտում շատ նշանավոր հայկական եկեղեցի է եղել` Սբ Սարգիսը, որտեղ որպես սպարապետ օծվել է Գարեգին Նժդեհը: Սակայն խորհրդային տարիներին, պետության կողմից այն պայթեցվել է եւ թաղամասն առայսօր եկեղեցի չունի: Պատմում են, որ պայթեցնողը տեղում կաթված է ստացել եւ կարճ ժամանակ հետո մահացել: “Թաղամասում նոր եկեղեցու կառուցումը շատ մեծ ծախսերի հետ է կապված: Մենք համաձայն ենք, որ Բաշքենդի եկեղեցին տեղափոխեն մեզ մոտ: Քրիստոնյա ենք, մենք այնտեղ էլ կաղոթենք եւ կդարձնենք այն մեր սրբատեղին”, - ասում է թաղամասի լիազորը:

Գոհար Իսախանյան

Հետաքննությունը կատարվել է Հետաքննական լրագրության դանիական ասոցիացիայի (Scoop) աջակցությամբ

Non-Armenian Historic-Cultural Monuments in Syunik

 
prev  next
There are not many non-Armenian historic-cultural Monuments in Syunik Province /Marz/ of Armenia. They are located near the towns of Kapan, Meghri, Sisian, and are mostly Muslim cemeteries, mausoleums, mosques the greater part of which is included in the state list of historic-cultural monuments of Syunik. Overall, seven non-Armenian monuments are registered in the Marz, six of which are Muslim. The only non-Armenian Christian monument is the Greek church of Bashkend. The “Historical Environment and Historical-Cultural Museum Preserves Protection Service' NCSO of the Ministry of Culture of Armenia is taking care of the maintenance of the monuments which are regarded as state property. “The province is divided into 26 maintenance areas, where monuments are maintained by 26 monument guards. In accordance with the tour schedule prepared and approved in advance, monuments are cleaned and maintained. It makes no difference whether or not a monument is Armenian. We don’t make any difference between the monuments and take care of them equally within the limits of possibilities of the state,” says Astghik Hakobyan, Chief of the regional service. The regional service provides a report every quarter to the “Historical Environment and Historical-Cultural Museum Preserves Protection Service' NCSO. The reports submit information also on the most endangered monuments of the Marz. “There is a big number of endangered Armenian monuments in Syunik. But, along with these monuments, we submit as well the list of the endangered non-Armenian monuments, and the dynamics of deterioration of their conditions. Another thing is that the state does not have big opportunities for restorations works,” says Astghik Hakobyan.

Armenian and Azeri people have lived side by side in Lehvaz village of Meghri town till ‘80s of the 20th century. The 75% of the population of the village was Azeri, while today, Armenian refugees from different parts of Azerbaijan inhabit the village. In Lezvah, you can see the monument to fallen soldiers of Lezvah in the World War II, and only 8 out of 49 names engraved on it are Armenian. The Armenians, who have been deported from Azerbaijan and now live in Lezvah, treat that monument with respect. “Here, the villagers organize not only the May 9 celebrations, but many other events. Recently, the Meghri City Hall has placed new benches near the monument,” says Artyusha Alexanyan, a 60-year-old resident of the village.

Not far from the village, on the left bank of Meghri River, there is an Azeri cemetery of 18-20 centuries, in the center of which there is an octahedral-shaped mausoleum dating back to 18-19 centuries. It has been regarded as state property since 2006. Many of Lezvah residents remember that Azeris used to hold religious rites there. Seven years ago, the cemetery and the mausoleum made part of the area of the Lichavaz-Tea gold mining workshop. Since then, this historic-cultural territory has been fenced off for maintenance reasons. The dilapidated Muslim mausoleum is still standing there, and you can see many tombs around it.

At 15 km from Shvanidzor village of Meghri, in a cozy forest angle, took shelter the Baba-Hajji holy place. Grigor Poghosyan from Shvanidzor remembers how, during the Soviet Union years, the Armenians used to visit that holy place with Azeris to make animal sacrifices there. They say, once residents of two neighboring Armenian and Turkish villages got into a fight. The leaders of the groups were an Armenian called Baba and a Turkish called Hajji. In order to end the years-long fight, Baba and Hajji made peace and built the holy place, since then, the two villages with people of two different nationalities have always lived in peace and solidarity. According to another story, in order to save themselves from the Turks, the residents of the Armenian village would climb the nearest mountain. With the purpose of breaking through the Armenians’ defense, the enemy would cut off the water having found the pipes with the help of an old woman. So they would take horses where the pipes were supposed to be and the horses, hearing the water sound, would start digging the soil. Left without water, the Armenians would give in. So, they say, that in the sign of victory, the Turks built the Baba-Hajji holy place. The traces of the water pipe are still visible. The people of Shvanidzor don’t know whether the holy place is of Persian, Turkish or Azeri origin since Armenians used to call all their Muslim neighbors Turks.

There is a building in Kapan’s Achanan village (former Khalaj) with an inscription in Persian on its façade proving it was built in 1316 (Persian Chronology) which matches the year 695 (7th century) of the Armenian chronology. The inscription has mossed with time rendering it more difficult to read. But Village Head Vache Avetisyan, whose daughter, Hasmik, is an orientalist, says that the inscription cites some parts of the Koran, which means once that place was a holy place. But the former Azeri residents of Achanan never used that building as a holy place, but only as a warehouse for the village. Armenian refugees, who currently live there, also use the building as a warehouse, if necessary, but, at the same time, they take care of it. “Yesterday, I noticed a stone is missing from the wall. We need to put it back for sure,” says the Village Head. Villagers have reconstructed the roof for several times but it goes to pieces with age.

The cemetery of 36 Romanian prisoners of war of World War II is situated in the suburban Shgharshik district of Kapan. So far, it has not been entered on the list of the state maintained areas, but A. Hakobyan assures that the data on the monument have already been sent to the Ministry of Culture, and soon it will also be included in the list. But, before, ten years ago, the commissioner of the district Shahen Babayants initiated an agreement with the Embassy of Germany to Armenia, in accordance with which, the embassy supports the maintenance of the monument. “We applied to them, they came, studied and assumed the task of helping us in the preservation and renovation of the monument,” says the commissioner of the district. If necessary, from time to time, the pupils, individuals of the district also participate in the cleaning activities.

On the western edge of the Aghitu village, an Azeri mosque adjoined by a cemetery is located on the hillside to the right from Aghitu-Sisian road. It is included in the list of areas maintained by the state. The inscriptions on the preserved tombstones and the façade of the mosque are in Arabic since, before the establishment of the Soviet Union, the Azeris used the Arabic script for writing. The Aghitu people know nothing about the mosque. They just say that years ago, the former secretary of their village head explored the history of the mosque and the tombstones, but the work was left incomplete at his untimely death. Village head Hrachik Hayrapetyan assures that the former Azeri inhabitants of the village used it as a holy place. “Villagers have adapted to the existence of the cemetery which has already become an inseparable part of the village. Why do people need to fight with stones? I think it’s ignorance, a mistake. If you have problems, you need to fight with people and not the stones,” says the Village head. Another ram statue with an inscription in Arabic is placed in front of the Rural Municipality. “It’s a beautiful ram statue. So what if it has an Arabic inscription on it?” says the school director Suren Blbulyan.

There is another Muslim cemetery in a different district of Sisian, Vorotan (former Urut), which also has numerous Arabic tombstones. They are situated a short distance from Melik-Tangu bridge. This cemetery of 19-20 centuries is also maintained by the state.

There are other cemeteries in Kapan town, more precisely in Kirs, Karut and Geghi. We meet Muslim tombstones also 12 km northeast of Nrnadzor village, in the former Armenian Yrnadzor village.

“You will see no ill-treatment of monuments by the villagers. No attempt to destroy, harm or damage the monument has been ever reported. We’re always watchful to prevent any agricultural or construction works in the proximity of the monuments,” says the deputy head of Syunik Service for the Protection of Historical Environment Aram Davtyan.

The holy places and cemeteries in the territory of Syunik, even if they are not preserved by the state, are safe and maintained anyway. Being Muslim, they don’t serve as holy places to the villagers of neighboring communities, but, at the same time, they are never exposed to vandalism. With due respect to others’ holy places, we, Armenians, want to support the preservation of Armenian monuments spread across the world.

Greek Church of Bashkend

The only dilapidated high-dome Greek Church located 4 km from the suburban Kavart district of Kapan town is the only speechless witness of once prosperous Bashkend settlement. It is the unique non-Armenian Christian historic-cultural monument, which is on the list of state-maintained monuments. It stands out for its unique architectural form and creative solutions. The Bashkend church, to which the local people refer as the Greeks’ church, can really be retained as a unique piece of art. It was built in 1865 in dark umber tuff, which is supposed to have been brought from abroad. “This stone of the Bashkend church is used in the construction of no other building in our parts. The color of this stone is very interesting which creates a beautiful play of colors. It is assumed to have been brought from Karabakh, Shushi. The ore was transported by camels and pack animals from Kavart to Kirovabad, Yevlakh station, and probably, they have brought the stone from Shushi. The Armenians didn’t have camels. The Persians used to immigrate here to work taking along their camels. The Greeks were merely engaged in mining industry,” says Vigen Tsatryan, Ministry of Culture, History and Culture Monuments Protection Agency, Head of Department of Syunik and Vayots Dzor. Architect Yurik Gevorgyan, describing the architecture of the church of Bashkend, notes: “It is a domed basilica in the shape of a rectangle having an internal semi-circle shape, one tabernacle, two semi-circle sentries (also from outside) and a two-storey chapel. Once a copper tile roof covered both the church and the arrow-shaped dome. The roof of the mitre-shaped and eight-faceted chapel is also made of copper. The walls are built of tuff and basalt, the exterior stonework is polished. The walls are covered with plaster from inside. Window width is edged with yellowish limestone. The cornices are also made of yellowish limestone. The eight-faceted dome is leaning on a drum on which the cupola sits resting together on four 50 cm diameter round pillars. The pavement of the church including the sanctuary is made of natural flagstones. The external walls are largely built of 30 cm high natural tuff stones. The entrance is on the West side of the church.” Razmik Kostandyan, who is originally from Kavart, says that once the church was provided with a water supply system. The water arrived to Kavart through clay water pipes which are still in place. All the strand stones of the church are connected to one another by iron channels. Specialists think that the constructors did a high quality work thanks to which the church is still standing even after having passed many trials. This technology is an old Armenian one which was used in the construction of huge buildings. Since the church area is an emergency site, during the Soviet years, the church was reinforced with iron bands by the Kapan Mining Enrichment Combine. “In that period, the adjacent mines were largely operated, explosions were carried out almost every day which could result in the collapse of the church,” says R. Kostandyan.

Bashkend

Bashkend: the name is translated into Armenian as “big village” or “main village”. It’s located on Vorsasar Mountain. According to the information that has reached us, the village was the town of Greek coppersmith brothers Kondurov who came here in the ‘40s of the 19th century from Trabzon. Brother Kondurovs invited 128 Greek workers, mainly youths, from the Western Armenia to work in the mines. Later on, they married Greek girls who had come from Western Armenia too. The most famous of the seven brothers, Kharlamp Kondurov, nicknamed Master Alaverdi, built in 1865 the Bashkend Orthodox Church. This fact is testified by the façade stone of the church which fell down a few years ago and is currently deposited in Kapan Geological Museum.

The Greek coppersmiths had lived in Bashkend for 73 years, when they underwent mass deportation in 1918-21, in the period of the revolution and civil war. Bashkend had stayed empty for some years before 20 Armenian families moved to this village. In 1924, the new people of Bashkend started working in the mines. Forced by an accident on May 5, 1957, Bashkend people had to leave the village. Mrs Satenik, when working her land, was killed in a landslide on that day. A hole deep 10-12 meters appeared there. Rescuers found Satenik’s body only after four days of searching. After this tragedy, the people of Bashkend moved to Kapan. In 1960s, more landslides were reported in the territory of the church. All the houses of the village except of the half-ruined church were destroyed. The village and surrounding territories, total area of 75 thousand cubic meters, were fenced and declared a “danger zone”. Though the Bashkend Church is among the monuments maintained by the state, it is nonetheless not maintained due to its dangerous location.

The fate of the church is endangered

Moving the Bashkend church is a necessity. In the result of years-long explosions in the mines nearby, the church has appeared in an emergency zone and is in danger of collapsing.

A research conducted by architect Yurik Gevorgyan within the frameworks of the Scoop Caucasus project came to confirm the deteriorating state of the church. According to expert conclusions, the church’s wall cracks have widened by 0.5-1.0 cm in four years which is the consequence of the absence of a roof and active influence of the climate and nature. “You can see cracks wide 1-2 cm at the bottom of the eastern part of the circular altar which spread up to the cornice of the roof becoming wide 5-6 cm. The same cracks are spread over the entire wall length towards the internal part of the altar. Stones are missing from the window arcade.

The eastern sector of the Southern front has 2-3 cm cracks which are spread across the entire wall height. In the same part, the roof, as well as the cornices of the pediment, are missing. You can see similar cracks on the southern and northern walls of the western front. Irregularly spread cracks sized 1-3 cm 1 m far from each other are found near the window of the northern wall”, is said in the expert conclusions.

In 2007, Deno Gold Mining Company, former Kapan Mine Enrichment Plant, planned to move the church and applied to the relevant bodies. But, after some geological works, the company cancelled the license and refused dealing with the church issues though some documents on the financial means necessary for moving the church had already been worked out. According to experts, at least AMD 300 million will be necessary to move the church. The Control Service of the Prime Minister of the Republic of Armenia took an interest in this issue as well. The list of the most damaged monuments of the Syunik Service for the Protection of Historical Environment hosts the Bashkend church too, but due to the scarce state financial means, this issue is not solved. Sponsors, who would be able to support the moving of the Bahskend church, which, according to experts, is possible, need to be found. According to Yurik Gevorgyan, there are small parts, fragments of monuments, which enable the restoration of the full image of the church. “The church is located in a dangerous zone facing collapse. It already leans a little. Conditions are unfavorable for the further survival of the church. It is advisable to take apart the church there, numerate the key cohesive stones, transport and rebuild it in another place”, says Yurik Gevorgyan.

The beauty of the church of Bashkend is a magnet for everyone. It is so beautiful even from afar. In spite of being a Greek church, Kapan people love it and worry about its future. Formerly, Armenians also lighted candles and prayed in Bashkend church. Today, few Greek people live in the region, but despite their great desire, they are afraid to enter the church. Meghri-born Greek Artyusha Alexanyan’s father, Yurinka Alexandr Kandaziri, was born in 1897 in Bashkend. During Soviet years, he changed his surname into Kandazov, later Kandazyan. Then Artyusha decided to become Alexanyan, after his grandfather. Artyusha Alexanyan has visited Bashkend a few times; he marveled at the beauty of it, but he is sorry that since the place is dangerous, he has to admire it only from afar.

Famous French political-military officer Charles de Gaulle, who served as the first president of France in 1959-1969, is supposed to have been born in Bashkend on November 22, 1890. Razmik Kostandyan, 73, from Kavart, remembers people talking as if Charles de Gaulle wanted to return and see his birthplace. They also say he intended to take care of the church. But, he has never visited Bashkend for some reason.

Commissioner of Kavart district Gagik Khachatryan heard from his grandfathers that the places where churches are built are never chosen accidentally, so even if moved, the church should not be taken to far from its original location. For this reason, Kavart people have already chosen the new location of the church. “It is a very good place. The church will be visible from the neighboring Norashenik, Arajadzor and Khotanan villages. So what if the church is not Armenian? It’s all the same the house of God, and we are Christians, we will go on a pilgrimage there,” say the Kavart villagers. They decided to close the road in case the church is moved to a different location from the one they have chosen. Razmik Kostandyan says, once there was a famous Armenian church in Kavart, St. Sargis, where Sparapet Garegin Nzhdeh was anointed. During the Soviet Union, it was blown up by the state and since then no other church has been ever built in this district. People say the man, who blew it up, died short after the explosion. “Building a new church in the district costs much. We will agree if the Bashkend church is transferred here. We are Christians, we will pray there and make it our holy place”, says the commissioner of the district.

Gohar Isakhanyan

This investigation is done with support from the Danish Association for Investigative Journalism /Scoop.